„Umiejętności fonologiczne to operowanie cząstkami fonologicznymi takimi jak głoski i sylaby (…). Te operacje to wyodrębnianie zdań z potoku wypowiedzi, słów ze zdań oraz sylab i głosek ze słów. Jest to także proces odwrotny, a mianowicie scalanie słów z głosek i z sylab. Są nimi również: dodawanie, pomijanie, przestawianie głosek i sylab oraz dostrzeganie wspólnych elementów słów (….)”. Umiejętności te są ważne, ponieważ dzieci, które je opanowały przed pójściem do szkoły radzą sobie znaczenie lepiej z nauką czytania i pisania w porównaniu z rówieśnikami, które nie nabyły tej sztuki.
Poniżej przedstawione są propozycje zabaw rozwijających funkcje słuchowe. Należy ćwiczenia wykonywać w przestawionej kolejności (zgodnie z rozwojem) tzn. zacząć od ćwiczeń na materiale niewerbalnym, a następnie przejść do ćwiczeń z rymami, sylabami, a na końcu z głoskami.
I. Ćwiczenia analizatora słuchowego na materiale niewerbalnym (pozasłownym):
– rozpoznawanie i różnicowanie dźwięków z otoczenia,
– rozpoznawanie głosów zwierząt,
– odgadywanie odgłosów uderzeń w różne przedmioty (szklanka, garnek, drewniana łyżka itp.),
– rozpoznawanie dźwięków wysokich i niskich,
– różnicowanie tempa utworów muzycznych,
– rozpoznawanie barwy dźwięków różnych instrumentów muzycznych,
– dobieranie par pojemniczków wydających takie same dźwięki (pudełeczka wypełnione np. kaszą, grochem, piaskiem, cukrem, kamykami, itp.),
– chodzenie za głosem i rozpoznawanie innych osób po głosie, klaskanie, wystukiwanie rytmu,
– rozpoznawanie melodii znanych dziecku piosenek (melodię nucimy).
II. Ćwiczenia słuchowe z wykorzystaniem bodźców werbalnych (słownych):
1. Zabawy z rymami
Znajomość rymów może być wczesnym prognostykiem postępów w nauce czytania i pisania. Umiejętność wyodrębniania cząstek wewnątrz sylabowych, jakimi są rymy, ułatwia dzieciom koncentrację na słowach. Dotyczy to znajomości rymów we wczesnym okresie przedszkolnym, dlatego warto wykorzystywać w zabawach rymowanki i czytać dzieciom wiersze. Pod koniec wieku przedszkolnego i w początkowym okresie nauki szkolnej znajomość rymów przestaje być istotnym prognostykiem postępów w opanowaniu techniki czytania, ponieważ od dzieci wymaga się już rozpoznawania głosek2.
Ćwiczenia rozwijające umiejętność rozpoznawania i tworzenia rymów*:
– rozpoznawanie czy dwa słowa się rymują,
– wyszukiwanie spośród różnych słów pary, które się rymują,
– wyszukiwanie słowa (np. spośród trzech), które nie rymuje się z pozostałymi,
– kończenie zdań wyrazem rymującym się,
– tworzenie rymu do podanego słowa,
– nauka rymowanek.
* aby ułatwić i uatrakcyjnić naukę warto bawić się z dzieckiem w oparciu o materiał obrazkowy
2. Analiza i synteza sylabowa słów:
Analiza sylabowa to umiejętność rozkładania słów na sylaby, a synteza sylabowa jest umiejętnością złożenia sylab w słowa.
Aby ułatwić dokonywanie zadań związanych z analizą i syntezą sylabową dziecko może stukać ołówkiem w stół lub klaskać w ręce w rytm sylab. Można także (w chwili dzielenia słowa) podłożyć pod podbródek wyprostowaną dłoń- pomoże to w liczeniu ilości sylab. Ważne jest także, aby naukę zaczynać od prostych słów tzn: krótkich, równych pod względem ilości sylab i składających się z sylab otwartych (zakończonych samogłoską), a następnie przechodzić do bardziej złożonych np. wg podanej poniżej struktury wyrazów3:
so- wa → wyrazy dwusylabowe – dwie sylaby otwarte (zakończone samogłoską),
mo-tyl → wyrazy dwusylabowe – sylaba dwuliterowa otwarta i trzyliterowa zamknięta (zakończona spółgłoską),
mle – ko → wyrazy dwusylabowe – sylaba trzyliterowa otwarta i dwuliterowa otwarta,
kot-ki → wyrazy dwusylabowe – sylaba trzyliterowa zamknięta i dwuliterowa otwarta,
sa- ła- ta, cy- try- na → wyrazy trzysylabowe i dłuższe.
Ćwiczenia rozwijające analizę i syntezę sylabową:
– dzielenie słów na sylaby (ze wsparciem ruchowym np. klaśnięciem),
– rozpoznawanie słów wypowiadanych sylabami,
– dodawanie sylab początkowych do podanej sylaby końcowej np. …- da, …-ek,
– tworzenie ciągu wyrazów gdzie każdy kolejny wyraz rozpoczyna się sylabą końcową poprzedniego wyrazu po – ra → ra- ta →ta-ma →ma – sa→ sa- la,
– porównywanie słów na podstawie liczby sylab (np. ko-ła→ 2 sylaby, kot-1 sylaba),
– określanie czy dana sylaba znajduje się w podanym wyrazie,
– ustalanie pozycji występowania podanej sylaby w wyrazie (czy znajduje się na początku, w środku czy na końcu),
– pomijanie sylaby znajdującej się na końcu słowa, by powstało nowe słowo np. balkon → – bal (bal-kon, pomijamy końcową sylabę „kon” i powstaje nowe słowo),
– pomijanie początkowej części słowa lub sylaby i uzyskiwanie w ten sposób nowego słowa np. burak → rak (bu – rak, pomijamy pierwszą sylabę „bu” i powstaje nowe słowo),
– cięcie obrazków przedstawiających np. przedmiot tak, aby liczba elementów obrazka odpowiadała liczbie sylab ilustrujących nazwę przedmiotu np. obrazek z przedstawianą sową tniemy na dwie części, a obrazek z koralami na trzy). Dziecko wymawia sylaby i łączy obrazki w całość,
– kończenie wyrazów brakującą sylabą np. zaczynamy dzielić słowo na sylaby: ko-ra- …, a dziecko ma dopowiedzieć brakującą sylabę,
– różnicowanie takich samych sylab w szeregu np. wymawiamy ciąg sylab ga-pa-da-pa i pytamy, którą sylabę dziecko usłyszało dwa razy.
3. Głoski na początku (w nagłosie) i na końcu słowa (w wygłosie)
Ćwiczenia w wyodrębnianiu głosek („usłyszanych liter”) zaczynających i kończących słowa mają na celu przygotowanie dziecka do głoskowania. Zabawy należy zacząć od wyodrębniania głosek na początku słowa, a dopiero potem przejść do wyodrębnia głosek na jego końcu. Najłatwiej jest też wysłuchać samogłoskę na początku słowa, natomiast na końcu słowa prościej jest podać spółgłoskę.
W razie zaobserwowania trudności w różnicowaniu głosek można ułatwić dzieciom zadanie poprzez mocniejsze i przedłużone wymówienie danej spółgłoski lub samogłoski.
Ćwiczenia rozwijające wyodrębnianie głosek w nagłosie i wygłosie:
– wymienianie słów zaczynających się na podaną głoskę (np. b → buty, banan, bizon),
– wymienianie słów (zaczynających się wybraną głoską) z podanej „kategorii” np.
zwierzęta, przedmioty, rzeczy znajdujące się w lodówce/pokoju (zwierzęta na „p” → pies, paw, pelikan, puma, pantera),
– odgadywanie na jaką głoskę zaczynają się poszczególne słowa (np. co jest na początku słowa: ule?),
– odnajdywanie słów spośród różnych zaczynających się taką samą głoską (np. orzeł – noga – oko- mama),
– porównywanie głosek na początku słów (czy dane słowa zaczynają się na tę samą głoskę np. lody –lama, laska- ramka),
– odgadywanie na jaką głoskę kończą się poszczególne słowa (np. co jest na końcu słowa: rok?
– porównywanie głosek na końcu słów (czy dane słowa kończą się na tę samą głoskę np. rak – mak, dar- data),
– wymienianie słów kończących się na podaną głoskę (np. t → młot, tort, kot),
– podawanie słów zaczynających się na ostatnią głoskę poprzedniego wyrazu sok- kot – tor- rak,
– wybieranie słów w których występuje określona głoska (np. w którym z podanych słów ukryła się głoska „s” ? – lato, kosa, waga).
4. Analiza i synteza głoskowa
Analiza głoskowa to umiejętność rozkładania słów na poszczególne elementy składowe – głoski (np. mata → m – a – t – a). Synteza głoskowa jest umiejętnością odwrotną tj. składaniem głosek w słowo (np. m – a – t – a → mata).
Ćwicząc z dzieckiem analizę i syntezę głoskową trzeba pamiętać o kilku zasadach:
– dziecko głoskując wyrazy powinno przesuwać np. żetony lub pionki do okienek diagramu, które symbolizują kolejne głoski w słowie lub głosując wskazywać palcem klocki (jeden klocek powinien odpowiadać jednej głosce) np. k – u- r -a (4 klocki),
m – y- sz (3 klocki),
– zaczynamy od bardzo krótkich słów rozpoczynających się od samogłoski np. Ala, Ewa, oko,
– potem przechodzimy do słów zaczynających się od spółgłoski, ale w środku mającą samogłoskę „a”, np. bal, mak, las; następnie głoskujemy słowa z innymi samogłoskami (e, o, u, y) np. lek, kos, but, ryk itp.,
– głoskowanie warto wykonywać zgodnie z podaną wyżej (przy analizie i syntezie sylabowej) strukturą wyrazów czyli zaczynamy od słów złożonych z sylab otwartych (zakończonych samogłoską) np. sowa → s – o – w – a itd.,
– wyodrębnianie głosek z niektórych grup spółgłoskowych sprawia dzieciom trudność, dlatego głoskowanie tego typu wyrazów, powinno być ćwiczone na końcu. Do takich zbitek należą: st→ most, lp →skalpel, mp→ trampolina, pt →biszkopt, sk →blask, fl →flaga, br→ broda,
– bardzo ważne jest także, aby zwrócić uwagę dzieciom na wybrzmiewanie samogłoski „y” w sąsiedztwie innych głosek– dzieciom wydaje się, że samogłoska „y” jest częścią innej głoski np. po przegłoskowaniu słowa ryba dziecko pisze: r – b – a. Aby wyeliminować powstawanie opisanych przydźwięków trzeba nauczyć dziecko, że spółgłoski należy wymawiać krótko, czyli „k” zamiast „kyy”,
– jeśli składanie głosek w wyraz przysparza dziecku trudności, należy przegłoskować mu słowo kilka razy: najpierw powoli, potem stopniowo coraz szybciej doki dziecko nie przekona się, że z połączenia głosek powstaje słowo.
Ćwiczenia rozwijające analizę i syntezę głoskową:
– dzielenie słów na głoski (np. noga → n – o – g – a),
– rozpoznawanie wyrazów podawanych głoskami (np. m –o – t – y – l →motyl),
– porównywanie słów ze względu na ilość głosek (np. n-o-g-a → 4 głoski, m-o-t-y-l → 5 głosek),
– cięcie obrazków przedstawiających np. przedmiot tak, aby liczba elementów obrazka odpowiadała liczbie głosek ilustrujących nazwę przedmiotu na obrazku np. obrazek z przedstawianą osą tniemy na trzy części, a obrazek z rybą na cztery), dziecko wymawia głoski i łączy obrazek w całość,
– opuszczenie w nazwie słowa pierwszej głoski np. ekran → kran, szkoła→koła,
– opuszczanie w nazwie słowa ostatniej głoski np. koty →kot, rękaw→ręka,
– tworzenie wyrazów poprzez pominięcie ostatniej lub pierwszej głoski (dziecko samo dokonuje wyboru czy należy usunąć pierwszą czy ostatnią głoskę).
Można wykorzystać poniższe pomoce (książki/opracowania/zeszyty ćwiczeń):
– Dźwięki mowy. Program kształtowania świadomości fonologicznej dla dzieci przedszkolnych i szkolnych, pod. red. A. Maurer, Oficyna Wydawnicza Impuls,
– Graban J., Sprawka R., Trening słuchu. Ćwiczenia rozwijające percepcję słuchową u dzieci, Wydawnictwo Harmonia
– Podleśna M., Gumowe ucho. Ćwiczenia percepcji słuchowej dla dzieci w młodszym wieku szkolnym, Wydawnictwo Harmonia
– Silberg J., Nauka czytania przez zabawę, Wydawnictwo Liber, Warszawa 2005 – Szymankiewicz E., Dyslektyczne ucho. Zbiór ćwiczeń stymulujących rozwój percepcji słuchowej nie tylko dla uczniów z dysleksją, Wydawnictwo Harmonia
– Silberg J., Nauka czytania przez zabawę”, Wydawnictwo Liber, Warszawa 2005.
– Szymkiewicz E., Dyslektyczne ucho. Zbiór ćwiczeń stymulujących rozwój percepcji słuchowej nie tylko dla uczniów z dysleksją. Zeszyt ćwiczeń, Wydawnictwo Harmonia
– Tońska – Morawiec A., Pomaj I., Zabawy słuchowe. Ćwiczenia dla uczniów klas 0 i I- III, Wydawnictwo Harmonia
Bibliografia:
– Baumer B. B., Jak dyslektyczne dziecko nauczyć czytania, Wydawnictwo Klub dla Ciebie, Warszawa 2007
– Bogdanowicz M, A. Adryjanek, Uczeń z dysleksją szkole, Wydawnictwo Operon, Gdynia 2004
– Dźwięki mowy. Program kształtowania świadomości fonologicznej dla dzieci przedszkolnych i szkolnych, pod. red. A. Maurer, Oficyna Wydawnicza Impls, Kraków 2006
– Saduś Z., Jak pomóc uczniowi w nauce ortografii, Wydawnictwo Oświatowe Promyk, Opole 2003
– Szwagier D., Walkowiak M., Wrzesiak A., Terapia ucznia w ramach indywidualizacji nauczania, Wydawnictwo Moje Bambino, Łódź 2011
Opracowała: Joanna Łapińska– pedagog
1 M. Bogdanowicz, A. Adryjanek, Uczeń z dysleksją w szkole. Poradnik nie tylko dla polonistów, Gdynia 2004, str. 120
2 Dźwięki mowy. Program kształtowania świadomości fonologicznej dla dzieci przedszkolnych i szkolnych, pod. red. A. Maurer, Kraków 2006, str. 27
3 Z. Saduś, Jak pomóc uczniowi w nauce ortografii. Poradnik dla nauczycieli i rodziców, Opole 2003, str. 21